سراجی (چرم سازی)

هنر سراجی و کاربرد چرم در تولید لوازم پیش از ریسندگی و بافندگی بوده و با اینهمه فن آماده کردن پوست تاکنون تغییر چشمگیری نداشته است.
چرمسازان قرون وسطی در ساختن چرمهای ظریف و زیبا مشهور بودند. این حوقل که در سال 950 میلادی از خراسان دیدن کرده از چرمهای ظریف پوست بزی که چرمسازان گورکان در نزدیک مرو می‌ساختند و به نام سختیان شناخته می‌بود بسیار تعریف می‌کند و می‌گوید فرآوردهٔ این چرمسازان به سراسر کشور فرستاده می‌شد .

شاردن صنعت دباغی و چرمسازی ایران را این گونه توصیف می‌کند : (( این صنعتی دستی است که ایرانیان در آن از همه استادترند )) و دربارهٔ چرم ساغری که ایران در زمان او ( 1665 میلادی ) به هندوستان و خاور نزدیک صادر می‌کرد به تفصیل سخن می‌گوید .
امروز برای به عمل آوردن خام ( چرم ) دو راه هست، آماده کردن پوست گوسفند و بز با زاج سفید و نمک به نـام چـرم زاغـی، و دباغی خام گاو، الاغ و اسب، عمـل دباغی به طریق زیر انجـام می‌شود :

1) خام را آب زدن .
خام خشک را از دهات و نواحی اطراف به دباغی آورده و بسته به کلفتی و مقدار چربی پوست، سه تا شش روز آن را در حوض آب خیس می‌کنند چرم بومی که از کشتارگاه می‌آید به آب زده نمی‌شود .

2) آهک زدن و عورامکاری .
پس از اینکه خام خشک خوب خیس خورد و نرم شد، همراه با خام‌های تازهٔ خیس نشده، توی گودالهای آهک می‌گذارند، گودال آهک خمره‌های لعابی است که توی زمین کار گذاشته اند و آن را لـولـه کش می‌نامنـد. آهک زنـده را روی خـام پاشیده و خمره را پر آب می‌کنند. پس از چهار تا شش روز آب آهک نسوج خام را از هم باز کرده و موهای آن را نرم کرده است. خام را از خمرهٔ آهک بیرون آورده و هر کدام را روی تیر آویزان می‌کنند، و با کارد ویژه‌ای آن را عورامکاری می‌کنند و کارد را با سنگ عورام مرتب نیز می‌کنند .

3) متورم کردن .
پس از عورامکاری، خام را به خمرهٔ دیگری برده و روی آن را آرد جو می‌پاشند. وقتی به اندازه کافی خام در خمره گذاشته شد آن را پر از آب می‌کنند، و عمل تخمیر آغاز می‌گردد و سبب می‌شود که پوست ورم کرده، و نسبت به مواد دباغی حساس شود و گوشتهای اضافی روی آن شل و آهکهایی که قبلاً روی آن پاشیده اند خنثی شود .

این فرایند، که آرد جو کردن نامیده می‌شود، در زمستان 20 روز و در تابستان 15 روز طول می‌کشد. پس از اینکه پوستها پخته شد آن‌ها را از خمـره بیرون آورده و هـر کـدام را روی تیر عمودی به نام خار چوغ گذاشته و خـام را داس می‌کنند، یعنی گوشتهای اضافی آن را می‌کنند، این کار را با چاقوی دو دسته‌ای به نام داس انجام می‌دهند. سپس پوستها را با دیگر در خمرهٔ آردجو می‌گذارند تا باز پخته شود .

4) نمک پاشیدن .
وقتی پس از سـه تا چهـار روز پختـن دوم هـم کامل شد، پـوستـها را تـوی قدح می‌گذارند روی هرپوستی نمک می‌پاشند و سه تا چهار روز آنجا می‌ماند .

5)مازوکاری .
وقتی پوست برای مازوکاری واقعی آماده شد، آن را در گودالهای آجری که با چوب اندود شده و به نام گودچوب ( سیله ) شناخته می‌شود می‌گذارند روی هر پوست که درون گودال می‌گذارند گرد مازوی نرم و یا گرد پوست درخت اقاقیا می‌باشند .

گردکردن و کوبیدن مازو و پـوست اقاقیـا، با دستاسی ( آرچی ) همانند آسیای دستی که در کوزه گران به کار می‌برند انجام می‌شود ؛ و یا اینکه ممکنست که گرد آن را از بازار بخرند. در بازار آسیای مخصوصی برای نرم کردن این گونه مواد وجود دارد. پوست چهار تا پنج روز در گودال مازو می‌ماند. هر روز آن‌ها را پشت و رو می‌کنند و لگد می‌زنند .

6) کاشیکاری .
پس از مازوکاری پوستها را در آفتاب خشک می‌کنند و روی تخته‌ای که در زیر آن چهارپایه ( کرسی ) قرار گرفته می‌گذارند. قسمت گوشتی آن را با سنگ پا پرداخت می‌کنند .

7) رنگ ریختن .
برای رنکاری چرم، رنگ‌هایی مثل گِل ورز، جوهر گلی و صابون سفید مناسب است و آن را بر رویهٔ پوست می‌ریزند .

8) صیقلزنی .
بار دیگر پوست را روی تختهٔ پرداخت کاری گذاشته و صیقل ( مهره ) پرداخت را با فشار روی آن می‌کشند. در دباغی‌های بزرگتر کاشیکاری، رنگ ریختن و صیقلزنی هر سه را چرمساز ( چرمگر ) انجام می‌دهد .

منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا