سوزندوزی یا نخ‌دوزی یا گل‌دوزی یکی از روش‌های دیرینه آرایش جامه است، که خصوصا در میان زنان بلوچ هنری رایج است. در این نوشتار می‌توانید با ویژگیهای منحصربفرد این روش رودوزی در هنرهای دستی ایران زمین آشنا شوید.
در غرب ایران، قطعاتی از منسوجات سوزندوزی شده با نقش‌های پیچیده که تاریخ ساخت آن‌ها به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد، پیدا شده است.
دست‌دوخته‌ها به‌جز جنبه تزیینی و شناسنامه‌ای، در بعضی اوقات به‌خاطر عقاید مذهبی بر روی کلاه یا پوشاک جلوه‌گری می‌کرده است. در قبل از اسلام به‌جز جنبه تزیینی، جنبه طلسم گونه آن نیز مطرح بوده است. در بیشتر نقاشی‌ها یا نقش برجسته‌ها، طرح‌هایی بر روی لباس‌ها منقوش شده است. جامه‌های روی نقش برجسته‌های پیش از اسلام حکایت از رواج سوزندوزی در آن زمان دارد.
سوزندوزی بلوچ هنر ظریف و پر سابقه‌ای است، که هیچ کس به درستی نمی‌داند از چه زمانی در ایران رواج یافته است و در کتب تاریخی کمتر از آن یاد شده است. با این وجود می‌توان گفت کار بلوچ‌دوزی که همان گل ابریشم دوخته بر پارچه‌هاست و در دوره‌ای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است.
در کتاب آخرین ماموریت، نوشته مغرالدین مهدی، راجع به سوزندوزی آمده: یکی از صنایع که در حد خود بسیار زیبا و ارزنده است، صنعت دوزندگی و دست‌دوزی جلیقه و لباس زنانه است. مانند ترمه، دست دوزی می‌نمایند و با نهایت زیبایی و با ابریشمی که با رنگ‌های طبیعی رنگ کرده‌اند و رنگش ثابت است و هیچ وقت از بین نمی‌رود، نخ‌دوزی می‌کنند. صدها مربع و مستطیل و لوزی می‌دوزند، یک اندازه که اگر با پرگاری دقیق اندازه‌گیری کنند سرمویی تفاوت ندارد.
سوزندوزی یکی از روش‌های دیرینه تزیین لباس است که در میان زنان بلوچ هنری رایج است
پیشینه سوزن دوزی
سوزن دوزی این هنر پرجذبه را نمی‌توان به زمان خاصی اختصاص داد اما اگر بخواهیم زمان به فعلیت رسیدن آن را بررسی کنیم شاید در حدود 100 یا 200 سال پیش از ظهور اسلام و آمدن اسلام به ایران مربوط باشد که قومی به نام اسلاوها به ناحیه‌ای از بلوچستان آمده و در آنجا سکنی گزیدند. این گروه از اسلاوها از طریق جاده ابریشم به این منطقه آمده بودند (این منطقه در حال حاضر جز خاک پاکستان است و در مرز افغانستان و پاکستان قرار دارد). این ناحیه را که این گروه برای سکونت خویش برگزیده بودند به علت اینکه مسیحی بودند و آئین اسلام را قبول نداشتند کافرستان می‌گفتند که این قوم پرورش کرم ابریشم و به دست آوردن نخ از پیله‌های ابریشم و استفاده از آن را در پارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند.
به همین سبب بلوچستان، این خطه گسترده و خشک با مردمان سختکوش و خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایران است.
ویژگیهای سوزن دوزی بلوچستان
بدون تردید سوزن دوزی بلوچستان را باید در زمره یکی از اصیل‌ترین و جالب‌ترین صنایع دستی کشور به حساب آورد و یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایران است که طی آن تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک وبخیه‌های رنگین پوشیده شده است.
این صنعت که در آن ذوق و خلاقیت زنان سوزندوز به صورت طرحهای سنتی محلی که بیانگر خصوصیات و ویژگیهای هر منطقه است خلاصه می‌گردد، امروزه در میان صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد. شناخت این هنر ارزنده توسط ساکنان شهرها با افزایش تقاضا برای محصولات سوزندوزی و ازدیاد تولید در مناطق مختلف مقارن بوده است و از این رو انواع رومیزی، کوسن، سفره، آباژور، پرده و غیره نیز توسط سوزندوزان تولید می‌شود.
مهمترین مراکز تولید سوزندوزی عبارت است از: اسپکه، هریدک، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت، ایرندگان، قاسم آباد، گشت، سوران، کله گان، بمپور، اسماعیل آباد و زاهدان. برای طرح سوزندوزی از پارچه و نخهای رنگی که مواد اولیه را تشکیل می‌دهند استفاده می‌شود.
نخهای مورد استفاده از جنس ابریشم و پنبه است که بیشترین نخ مورد استفاده نخ پنبه‌ای است که به راحتی می‌توان آنرا در بازار از واسطه‌ها دریافت کرد. نخ پنبه‌ای انواع مختلف دارد که به علت همجواری با پاکستان بیشترین استفاده از نخهای پنبه‌ای وارداتی پاکستان می‌باشد.و علاوه بر آن از نخهای مرغوب دمسه نیز استفاده می‌شود.
از نخ ابریشم بیشتر در گذشته استفاده می‌شد که امروزه به علت کمیابی آن و گرانقیمت بودنش کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. نخهای به کار رفته در سوزندوزی به صورت مختلف و متنوع انتخاب می‌شوند که بیشتر از نخهای به رنگ تیره استفاده می‌شود.
80 درصد آن‌ها را رنگ‌های قرمز و نارنجی روشن تشکیل می‌دهد. نحوه دوخت همه نقشها به این صورت نیست. و به این صورت است که سوزندوزان مستقلا به تهیه محصول می‌پردازند و در صورت کار گروهی پس از پیاده کردن طرح کلی، هر زن یا دختر سوزندوز یک رنگ را تماما سوزندوزی می‌کند و برای قسمت بعدی و استفاده از رنگ دیگر در تولید محصول آنرا به هنرمند بعدی سپرده و این عمل تا خاتمه کار و تکمیل محصول ادامه می‌یابد.
در گویش محلی به این عمل دسته جمعی، حشر گفته می‌شود. منظور از پرکار، کم کار و میان کار این است که اگر تمام پارچه مورد نظر سوزندوزی شود پرکار است ولی اگر بیشتر قسمتهای پارچه سوزندوزی شود اما فواصلی هرچند کم هم باقی بماند نوع دوخت میان کار است ولی اگر فواصل باقیمانده زیاد باشد نوع کم کار را تشکیل می‌دهد.
نقش‌های هندسی بیشترین کاربرد را در سوزن دوزی دارد
انواع نقش ها:
1. نقوش انسانی: از این نقوش در هنر سوزندوزی کمتر استفاده می‌شود و این نوع نقش بر روی قالیچه‌ها کاربرد بیشتری دارد.
2. نقوش حیوانی: که برگرفته از انواع حیوانات است که این حیوانات ممکن است در اطراف و خود منطقه وجود داشته باشد دا مانند نقش حیواناتی مانند طاووس برگرفته از ذهنیات فرد باشد که به خاطر زیبایی آنرا به کار می‌برد.
3. نقوش گیاهی: عدم وجود گل در بلوچستان ذهن سوزندوز را بر آن داشته تا به نقش آفرینی آن بپردازد و با کنار هم قرار دادن چند مربع، لوزی، مثلث یا مستطیل انواع گل و نقشها را می‌آفرینند.
4. نقوش هندسی: نقش‌های هندسی بیشترین کاربرد را نه تنها در سوزن دوزی بلکه در انواع فعالیت‌ها مانند سفال، زرگری و غیره می‌تواند داشته باشد.
انواع طرح ها:
1- طرحهای تاری: سه تاری، چهارتاری، شش تاری، هفت تاری و ده تاری.
2- طرحهای گل
3- طرحهای حاشیه یا اطراف گل
4- طرحهای چشم
5- ابزار کار و وسایل زندگی
6- عناصر طبیعت مانند ماه و خورشید
7- حیوانات اهلی و وحشد مانند اسب، شتر، مرغ، خروس، بز و پلنگ که به نام‌های اسب گوش، مرغ پر، مرغ و خروس، صبرلو، اشتر، بز است.
8- پرندگان
9- خزندگان مانند مار
دوخت و انواع آن:
دوخت درهر منطقه‌ای با منطقه دیگر تفاوت دارد و در هر منطقه‌ای نیز نام مخصوص به خود را دارد. به این ترتیب نمی‌توان برای آن تعریف خاصی لحاظ کرد. از انواع دوختها می‌توان به چوطل دوزی، آسان تانکه، بالمدک، کپ وجلت، محسم سندکی، چکن و پرکار لاهاری و پرکار و… اشاره کرد.
لازم به ذکر است که از نمونه‌های سوزن دوزی، فراورده‌های تکمیلی نظیر: کیف، جای جوراب، قوطی سیگار، کیف بغلی، کیف پول خرد، جلد عینک، جای کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، شلوار، کت، مانتو، کراوات، پارچه، کفش، کمربند، کیف، آباژور، چکمه، شلیته، بلوز، کاپشن، جلد آلبوم، قاب عکس و … تهیه می‌شود.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
