مشکل بتوان گفت از چه زمانی هنر میناکاری در ایران رواج گرفته است زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه (سده دهم هجری) نمونه‌هایی از میناکاری در دست نیست و از دوران صفوی هم نمونه‌های قابل ملاحظه‌ای بر جای نمانده است. لکن در دوران قاجار میناکاری به مقدار کم وجود داشته و اشیایی مانند سرقلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان را میناکاری می‌کرده اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصاً ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی‌های او بوده قلیان‌های میناکاری شده وجود داشته است. همچنین در خانه‌های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیاء میناکاری شده موجود بوده است. اشیاء دیگری مانند کمربند، آفتابه لگن، انفیه دان، گلابپاش، گوشواره، اشکدان و قوطی سیگار میناکاری شده نیز موجود است.
در کتاب “بررسی هنر ایران” اثر پروفسور ارثراپهام پوپ دربارهٔ هنر میناکاری چنین آمده است:
«مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ‌های پخته و درخشان که سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می‌رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سدهٔ ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می‌شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعهٔ مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.»
در مورد سابقهٔ هنر میناکاری در ایران لئوبرونستین و اروین مرگولیسErwin Margulies یادآور شده اند که سابقه این هنر در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می‌رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام، تا پیش از حکومت ایلخان مسلمان مغول، غازان خان (694 تا 703 هجری) روشن نیست. پادشاه در مدت کوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان که مبالغ هنگفتی در راه پیدا کردن اکسیر صرف می‌کردند ترجیح داد که دانش و مساعی خود را صرف هنر میناکاری نماید.
هنر میناکاری را می‌توان یکی از اختراعات خلاقهٔ بشر دانست ؛ زیرا این هنر شامل فعل و انفعالهای پیچیده ایست که به هم ربط داده می‌شوند. از یک سوی عوامل ساده‌ای از قبیل سیلیکوم و مینیوم و پتاسیم و از سوی دیگر سنگ قیمتی که ترکیب آن‌ها مینا را به وجود می‌آورد. از این رو این یک هنر آزمایشگاهی است و در حقیقت ماده‌ای است از ترکیب اکسیدهای فلزات که بر اثر حرارت، رنگ‌های مورد نظر را به دست می‌دهد در اختلاط با نمک به دست می‌آید در این عمل رنگ‌ها با درجه حرارت و طول زمان حرارت ارتباط زیاد پیدا می‌کند. بنابراین برای دسترسی به این پدیده هنری زیبا باید آتش و حرارت به دقت مراقبت و مهار شود. مینا که طبعاً شفاف است، شفافیت بیشتر خود را از اکسید قلع به دست می‌آورد که ترکیبات آن از زمان‌های قدیم تا به امروز ثابت و بدون تغییر مانده است.
مؤلف کتاب «جغرافیای اصفهان» در سال 1294 هجری (1877 میلادی) درباره صنف میناکاران اصفهان می‌نویسد که میناکاری در اصفهان استادان معروف داشت، مانند : آقاعلی فرزند آقاباقر نقاش که در فن نقاشی و مینا سازی همردیف پدرش بود و در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار درگذشت (حدود 1264 هجری برابر با 1847 میلادی) و اینک برخی از نقاشان این زمان در هنر میناکاری هم استادی دارند و اگر به آن‌ها سفارش کار مینا بشود مانند استادان مشهور گذشته از عهدهٔ انجام آن به خوبی بر می‌آیند و هم اکنون سرقلیانهای میناکاری خوبی ساخته می‌شود.
رواج صنعت میناکاری در اصفهان از دوران پهلوی و حدود سال 1310 شمسی است و مخصوصاً طی سی سال اخیر این صنعت به وسیلهٔ یکی از استادان هنرمند و بنام اصفهان آقای شکرالله صنیع زاده بسط و توسعه یافت و شاگردانی در این مکتب تربیت شدند که هر یک دریچهٔ دیگری را برای هنر میناکاری گشودند. تا جایی که هم اکنون حدود پانصد نفر استاد و کارگر به تهیهٔ اشیاء مینائی اشتغال دارند. بیشتر اشیائی که میناسازان فعلی به بازار عرضه می‌کنند عبارت است از: گوشواره – سینه ریز – گلوبند – انگشتر – جعبه‌های بزرگ و کوچک آرایش زنانه – قوطی سیگار – جعبه‌های خاتمکاری و میناکاری – سرویس چای خوری مینا – شربت خوری مینا – حبابهای مینا کاری – بشقاب مینا – گلدان مینا به اندازه‌های مختلف – تابلوهای بزرگ و کوچک میناکاری که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری و خاتم کاری و مینیاتور ترکیب می‌شود – کاسه قاب قدح میناکاری – قاب‌های عکس در اندازه‌های مختلف – زیر سیگاری مینا – پیپ مینا – آلبوم عکس – گلاب پاش مینا – پنکه سقفی – جار و چهلچراغ مینا، درها و پنجره‌ها و ضریح‌های مینا کاری شده برای مقابر ائمه شیعه در کربلا و نجف و سامره و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماکن متبرکه دیگر.
روی اشیاء طلایی و نقره‌ای هم می‌توان میناکاری کرد ولی اساساً میناکاری بر روی مس انجام می‌شود. برای فراهم آمدن مینا چند مرحله باید طی شود؛ به این ترتیب که ابتدا آن چیزی را که می‌خواهند میناکاری کنند به هر شکل و هر اندازه باید به وسیله مسگر ِ متخصص به شکل لازم در آید و پس از آن که ساخته شد استاد میناکار به آن لعاب سفید رنگ می‌دهد، معمولاً سه الی چهار بار لعاب داده می‌شود و در هر بار، شی ء، به کوره می‌رود و حدود 700 درجه حرارت می‌بیند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ‌های گوناگون نقاشی می‌شود. سپس شیء باز به کوره می‌رود و حدود 400 تا 500 درجه حرارت می‌بیند تا رنگ‌ها به صورت مطلوب درآید.
درگذشته که میناکاری رواج اندکی داشت، رنگ‌هایی که به کار می‌رفت مانند رنگ‌هایی که در صنعت قلمکار به کار می‌بردند، گیاهی یا معدنی بوده. ولی اکنون برای نقاشی ظروف و اشیاء مینایی از رنگ‌هایی شیمیایی استفاده می‌شود که معمولاً آن‌ها را از آلمان وارد می‌کنند. رنگ‌هایی که در میناکاری به کار می‌رود بر سه نوع است :
1- رنگ‌های گیاهی که در چیت سازی هم به کار می‌رود.
2- رنگ‌های معدنی که در نقاشی و میناکاری به کار می‌رفته .
3- رنگ‌های فلزی که روی مینا کار می‌کنند.
برای میناکاری در تهیه رنگ قرمز از طلا هم استفاده می‌شود. رنگ سبز مینا از مس و رنگ زرد آن از گل ماش به دست می‌آید. رنگ آبی و فیروزه‌ای از فلزات و رنگ سفید از رنگ مخصوص تهیه می‌شده است که در شهر سامره از شهرهای عراق نوع خوب آن را به دست می‌آورده اند.
چون میناکاری هنری است که طی سالیان اخیر رواج و رونق حاصل کرده، استادان بزرگ آن هم در عصر پهلوی ظهور کرده اند، هم اکنون بزرگترین استاد میناکار اصفهان آقای شکر الله صنیع زاده است که از خاندان آقا نجف، نقاش معروف اصفهانی ( یک قرن پیش ) و نواده صنیع همایون است که او نیز از استادان مشهور در فن نقاشی به شمار می‌رفته و اینک نیز در خیابان چهار باغ اصفهان کارگاه و مغازه دارد و سفارشهای بزرگ و عمده میناکاری معمولاً به او داده می‌شود. از شاگردان بنام صنیع زاده که هم اکنون از استادان مشهور هستند باید از آقای غلامحسین فیض اللهی نام برد که در بازار سلطان اصفهان کارگاه و مغازه دارد و در زمینه طرح و آتشکاری که قسمت عمده صنعت مینا سازی است تخصص دارد. تهیه کنندگان میناهای متوسط برای عرضه کردن به مشتریانی که کارهای گران قیمت و ممتاز نمی خواهند هم در اصفهان زیادند و در طول خیابان چهارباغ و اطراف میدان نقش جهان عدهٔ زیادی از آن‌ها به تهیه میناهای دست دوم و ارزان قیمت اشتغال دارند.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
