خرمُهره نام دستساختههایی سرامیکی یا شیشهای است که به آن کوجی یا مهره مهر نیز میگویند و هر مهرهای چون شکافته میشود، حاوی بلور دانهدانه سفید رنگ سخت و خشن میباشد. در ایران رایجترین رنگ برای خرمهرهها آبی فیروزهای روشن است. مواد بدنه این شیء تلفیقی از سیلیس و چسب طبیعی (مس طبیعی) و لعاب آن شامل اکسید مس، کربنات سدیم خاکستر، آهک و بار لعاب است.
هنرمند سنگینهساز، نوعی سفالگری و لعابکاری است که اشیاء سفالی خود را از خمیر شیشهای که با لعاب قلیایی فیروزهای لیقه شده است میسازد.
هنر ساختن ظروف به این شیوه هنوز هم پایدار است و کسانی که این کار را انجام میدهند عتیقه ساز یا سنگینه ساز نامیده میشوند. این قبیل ظروف در اصفهان نظیر کاشان و قم ساخته میشود و بیشتر آن در شهر قم ساخته شده و به زواری که برای زیارت حضرت معصومه به آن شهرستان میآیند فروخته میشود و این خود جزو سنتها شده که زوار گلدان یا کاسهای را از قم خریداری و با خود ببرند و البته نباید فراموش کرد که مهرههای فیروزهای خمیری (خرمهره) را نیز برای شکون خریداری میکنند.
انواع طرحهای تولیدی آویزهای خرمهرهای عبارتند از: در شکل مذهبی (نمادهای مذهبی خدا و نام بزرگان مذهبی) و در طرحهای طبیعی (مانند ماه و ستاره) حیوانات (مانند ماهی و خرگوش) انواع گلها (مانند گل لاله و پنج پر) اشکال هندسی (مربع، لوزی، مثلث و دیگر شکلها) نمادها (نعل اسب و لنگر) و کاج، پروانه.
گل اینگونه سفال از 70 تا 80 درصد در کوهی سفید یا چخماق، ده تا 20 درصد خاک بسیار نرم به نام گل بوته یا گل سفید آنقدر نرم است که سفالسازان امروزی آن را گل نرم مینامند و 10 درصد خمیر شیشه با همان ترکیباتی که در مورد لعابسازی گفتیم، ساخته میشود. بهترین گِل چاه ریسه است که از دهاتی در حدود 80 کیلومتری اصفهان که معادن فراوانی دازد بدست میآید. پس از آنکه این خاک را کندند مقداری آب روی آن میریزند و بدین ترتیب دوغابی تهیه میشود که آن را به وسیله پارچهای صاف میکنند تا ذرات زبر و درشت آن جدا شود. با سنگ چخماق خمیر شیشه به همان طریق که در لعاب سازی گفتیم عمل میکنند.
تمام ترکیبات به دقت وزن و آمیخته شده و سپس با پا آن را مالـش میدهند گلـی که به دسـت میآید کشـش گل خـاک رس معمولی را ندارد ولی میتوانند آن را روی چرخ بسازند. کوزه گر معمولی تمام ظرفهای خودش را به صورت یک تکه یا یک فصلی چرخ میکند در صورتی که سنگینهساز برایش آسانتر است که آن را دو تکه یا دو فصلی چرخ کند و حتی شاید هم سه فصلی. یا هر فصل را جداگانه روی چرخ کشیده و میگذارند تا بخشکد .
لعاب فیروزه ای, هنر سنگینه سازی
وقتی که به اندازه کافی خشک شد گوشههای آن را مرطوب میکنند و آنها را با خمیر اضافی به یکدیگر میچسبانند. پس از اینکه بیشتر خشک شد محل اتصال آنها را با کارد تراش صاف میکنند بـرای اینکه رویـهء آن هموار و متراکم شود تمام ظرف را در داخل دوغاب فرو میبرند این کار را لایه ور کردن میگویند، و یا اینکه از کاسهء کوچک روی آن دوغاب میریزند .
این لایهء رویی شامل 90 درصد در کوهی سفید بسیار نرم و 7 تا 9 درصد خاک نرم و یک درصد کتیرا است. برای تزیین آن خطوط اساسی طرح را با قلم مو رسم میکنند رنگیزه آن شامل کرومیت، منگنز و سیلیکات منیزیم است که از معدن نزدیک نطنز بدست میآید و آن را سیاه قلم میگویند.
وقتی که خطوط کامل شد لعاب مینایی با رنگهای مختلف بین خطوط سیاه، رنگ آمیزی میشود و سرانجام همه آن را در لعاب قلیایی که نود درصد آن از جوهر شیشه، نه درصد از شیشه شکسته یک درصد کتیراست فرو میبرند. پس از اینکه ظرف خوب خشک شد آن را در کورهء لولهای آتش میدهند. گداز لعاب (صاف شدن لعاب) را میتوان از سوراخ کوچکی که در بالای آتشخانه است دید و پس از آن به تدریج در ظرف سه روز کوره را خنک میکنند تا آنکه لعاب خرد نشود. با رعایت احتیاطات لازم، لعاب به خوبی روی سطح ظرف میچسبد و این ظاهراً به علت جوهر شیشهای است که در تنه و لعاب موجود است .
نوع دیگر این کار کندن برجسته (گل برجسته) روی سطح ظرف است که با ابراز حکاکی انجام میشود. برای برجسته کاری، در نطنز روش عجیبی به کار میبرند. در آنجا نقاش چسب شکر درست کرده و آن را با قلم مو روی خطوط سیاه رنگ که علامت گلها و سایر نقشهاست میزند. شکر روی سطح آن خشک میشود به طوری که وقتی تمام سطح آن را برس بزنند زمینهء آن که شکر روی آن نیست و سفت نشده است به تدریج ساییده شده و از بین میرود .
اینقدر برس میزنند تا اینکه زمینه در حدود 15/0 سانتیمتر فرو رفتگی پیدا کند سپس لعاب مینا روی گلها کشیده میشود و همهء آن را در لعاب فیروزهای فرو میبرند. پس از پختن لعابی که در روی زمینه برس زده شده است قدری سیرتر نشان میدهد در صورتی که رنگهای مینایی تحت تأثیر لعاب قرار نگرفته اند. سنگینه ساز به استثنای ظروف، لعابی، کاشی لعابی هم درست میکند و اخیراً مقرههای برق را هم تولید میکند.
خرمهره یکی از سوغات قم است. خرمهره کاربرد تزئینی دارد و برای هدیه دادن استفاده میشود. رد پای این هنر را تا 6000 سال پیش در کورههای مس در اطراف قم یافتهاند. در حال حاضر تنها یک تولیدکنندهٔ خرمهره در جهان وجود دارد که در قم است. در نمایشگاه Expo 2000 هانوور آلمان با عنوان مروارید فیروزهای ایران باستان ثبت شدهاست. این هنر در کتاب موزهٔ نیویورک با عنوان Qom technique معرفی شدهاست.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
