منبت به کنده کاری روی چوب می‌گویند؛ به طوری که طرح مورد نظر روی آن خلق و یا به عبارتی گویا‌تر رویانیده می‌شود. از آن جا که طرح‌های اولیه در منبت کاری بیشتر نقوش گل و گیاه بود، به این کار “منبت” به معنای محل رویش نبات یا گیاه گفته می‌شود.
دهخدا در فرهنگ لغات خود این چنین نوشته است: ” منبت. رویانیده شده. نقش‌های برجسته به شکل گیاه و گل و جز آن که بر روی چیزی نقش کنند و هر آنچه در وی کنده کاری کرده باشند خواه چوب باشد و یا جز آن. به اصطلاح نقاشان و معماران، نقشی که از زمین خود اندک بلند باشد، چنانکه نقش سکه بر روپیه، و آن را به فارسی منبت کاری هم می‌گویند.”
تاریخچه هنر منبت کاری
هر جا که از چوب برای آفرینش هنر استفاده شد، پای مردمان عادی آن دیار به میان می‌آید. زیرا چوب به عنوان یک مادهٔ اولیه ارزان و در دسترس بوده است. می‌توان نتیجه گرفت که اولین کارهای منبت به دست مردمان عادی صورت گرفته است؛ پس نمی‌توان انتظار داشت در به جای مانده‌های تاریخی اثری از آثار منبت کاران اولیه باشد زیرا هنر دست شان مانند خودشان به فراموشی سپرده شد. اما مطمئنا چه در ایران و چه در خارج از ایران کار روی چوب پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. زیرا ماده اولیه آن فقط چوب است، ماده‌ای که در بیشتر نقاط جهان به وفور یافت می‌شده است؛ و البته ابزار کار پیچیده‌ای نیز احتیاج نبوده است. تنها ابزاری نوک تیز که بتواند چوب را برش دهد.
تندیسی که در جهان به عنوان قدیمی‌ترین اثر منبت (در اصل کنده کاری روی چوب) شناخته شده است بتی است که به shigir idol معروف است. این بت چوبی که دو متر و 80 سانتیمتر ارتفاع دارد حدود 11000 سال عمر دارد.
منبت کاری در ایران
اما در ایران منبت کاری حال و هوای خاص خود را داشت. منبت در ایران پر است از نقوش برگرفته از طبیعت و عرفان و اسلام. برخی می‌گویند منبت کاری در ایران قبل از دوران ساسانیان رواج داشته است اما مدرکی به عنوان گواه این ادعا وجود ندارد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری باقی مانده در ایران در چوبی بزرگ مسجد جامع عتیق شیراز است که مربوط به قرن سوم هجری یعنی حدود 1200 سال پیش است. این در دارای زیرسازی از چوب تبریزی است و روی آن رگه‌هایی از چوب گردو یافت می‌شود.
اساتید برجسته منبت در ایران
مانند بسیاری از هنر‌های دیگر دوران صفویه دوران اوج و شکوفایی این هنر و هنرمندان مربوط به آن بود اما با ورود به دوره قاجار و نادیده گرفتن هنر و هنر مندان ایرانی این هنر به بوته فراموشی سپرده شد. تا اینکه در اواخر دوران قاجار اساتیدی مانند استاد علی مختاری گلپایگانی (رییس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی به تهران آمدند و به تربیت هنرجویانی در رابطه پرداختند.
استاد علی مختاری گلپایگانی در 18 سالگی به تهران آمد و بعد کسب اجازه از استاد کمال الملک در مدرسه دارلفنون به تدریس منبت به شاگردان پرداخت و از این رو به ابقای این هنر کمک کرد.
سبک‌های منبت کاری
بنا بر روش‌های گوناگون ساخت منبت این هنر به سه زیر شاخته تقسیم می‌شود.
حکاکی
برجسته نمایی
پیکر تراشی
در سبک حکاکی روی چوب به کمک ابزار گود برداری می‌شود و در نتیجه نقشه و طرح پایین‌تر از سطح صاف چوب قرار می‌گیرد. اما در برجسته نمایی طرح مورد نظر گویی که از سطح کار کاملا جداست. سبک دیگری نیز وجود دارد که به پیکر تراشی معروف است. در این سبک زمینهٔ صافی دیگر باقی نمی ماند و چوب تماما شکل طرح مورد نظر را می‌گیرد.
چوب مورد استفاده در منبت کاری
استاد منبت کار بنا بر رنگ و جنس کاری که می‌خواهد بسازد از میان چوب‌های گوناگون چوب مناسب را انتخاب می‌کند. در این میان تعدادی از چو بها از بقیه کاربری بیشتری در ساخت آثار هنری منبت کاری دارند.
چوب گردو
چوب گلابی
چوب چنارف نارون
چوب راش
چوب تبریزی
و ….
این چوب‌ها هر کدام رنگ منحصربفردی دارند که در آفرینش‌های هنری کمک قابل توجهی به زیبایی نهایی اثر می‌کنند.
در معرق کاری استاد کار تکه‌هایی از جنس‌ها و رنگ‌های گوناگون چوب را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد تا با وجود تفاوت در رنگ و جنس چوب اثر زیبایی و گیرایی بیشتری پیدا کند. در منبت کاری همان گونه که گفته شد روی چوب مورد نظر نقوش حک می‌شوند که ترکیب این دو هنر آثار فوق العاده‌ای را خلق می‌کند .
امروز باید با ترویج فرهنگ حمایت از صنایع دستی به پیشروی این هنر کمک کرد و با ماشینی شدن این هنر مبارزه کرد. منبت کاری همیشه نیاز به استادانی جهت آموزش و از آن هم مهم‌تر هنرآموزانی جهت یادگیری احتیاج دارد تا زنده بماند.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
