از زمانی که انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند، برای روشنایی داخل کلبه پنجرهای از پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه کردند. بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی کلبه را تامین کردند.
کم کم این سوراخها به اشکال هنری تبدیل شد. امروزه آثار مشبک را بر درها،منابر،امام زادهها، مساجد،پنجرهها و ظروف سنگی میتوان مشاهده کرد .آثاری که هنرمند مشبک کار با مهارت وذوق وسلیقه خود به طرز زیبایی خلق کرده است. یکی از نمونههای زیبای این هنر در استان قزوین در امامزاده اباذر وجود دارد داخل امامزاده اباذر، درسمت راست درب ورودی، پنجره سنگی بسیار جالبی دیده میشود که به صورت مشبک و با طرحهای ستارهای و شش ضلعی طراحی شده است.همچنین در موزه هنر وپایداری(خانه میریانزاده) در چهار سوی حیاط راه پلهای سنگی وجود دارد، که با مشبک سنگ تزئین شده است
مواد اولیه
سنگهای متنوعی میتواند از مواد اولیه مشبک سنگ باشد .سنگهایی مثل گرانیت، مرمر ،رز صورتی و… هنرمندان این رشته عقیده دارند که اکثر سنگهای موجود در طبیعت قابلیت تبدیل به یک اثر مشبک را دارد و این تنها به توانایی ومهارت هنرمند مشبک کار بر میگردد.
ابزار و تجهیزات
ابزار مورد نیاز برای این رشته شامل ؛تیشه (دندانهای یا شانهای ) قلم سر الماسی از جنس فولاد و چکش است.قلمهای مورد نیاز بر حسب درشتی یا ریزی طرح میتواند متفاوت باشد.
مراحل تولید
ابتدا سنگ مورد نیاز را که بر حسب کاربرد آن انتخاب میشود، تهیه میکنند .سپس این سنگ به ابعاد مورد نظر برش داده میشود .در گذشته از کلنگ وتیشه برای برش سنگ استفاده میشد .در واقع هنرمند با ضربات پی در پی کلنگ وتیشه سنگ را به ابعاد مورد نظر نزدیک میکرد .ولی امروزه دستگاههای برش سنگ ،این مرحله از کار را آسان کرده است.
در مرحله بعد باید طرح مورد نظر بر روی سنگ انداخته شود. با توجه به آثاری که از گذشتگان بر جای مانده میتوان گفت که نقوش مورد استفاده در گذشته بیشتر ذهنی بوده است و از روشهای سنتی (استفاده از کیسه خاکه ذغال و سوراخ سوراخ کردن طرح )برای انعکاس طرح بر روی زمینه سنگی استفاده میشده است .امروزه از طرحهای متنوعی برای این هنر استفاده میشود .این نقشها یا مستقیما بر روی سنگ کشیده میشود ویا با کاربن بر روی سنگ انداخته میشود.
پس از انداختن طرح هنرمند مشبک کار با استفاده از قلم و چکش، سنگ را میتراشد، تا فضاهای مشخص شده طرح به صورت شبکه شبکه درآید.
به دو روش میتوان نقشی مشبک بر روی سنگ ایجاد کرد ؛در روش اول سنگ با ضخامتی بیشتر از ضخامت مورد نیاز برش میشود .آنگاه هنرمند از یک سو شروع به تراشیدن و کندن طرح میکند تا به عمق مورد نظر برسد .سپس با کمک تیشه از پشت کار، قسمتهای اضافه سنگ را میتراشد تا به عمقی که طرح از آن سو بیرون آمده برسد .آن سوی سنگ نیز باید با قلم و چکش کمی پرداخت شود .در این روش احتمال شکستن سنگ در حین کار کمتر است، به این دلیل که ضخامت بیشتر سنگ در حین چکش زدن و مشبک کردن کار، به هنر مند این امکان را میدهد تا با آسودگی بیشتری کار خود را انجام دهد.
در روش دیگر از ابتدا سنگ به ابعاد مورد نظر برش میشود ونقش هم بر روی سنگ وهم بر پشت سنگ کشیده میشود .هنرمند به صورت همزمان کمی از پشت کار را با قلم وچکش میتراشد و کمی از روی کار را ،تا این دو به هم برسند .در این روش دقت هنرمند باید بیشتر از روش اول باشد.
در واقع هنر مشبک سنگ با تراش دادن سنگ سخت وخشن آن را متخلخل ،سوراخ سوراخ وشبکه شبکه مینماید، و دریچهای از نور وروشنایی را از آن سوی شبکهها و روزنهها به روی هر بینندهای میگشاید
انواع مشبک
-مشبک بر دو نوع است
1ـ یکپارچه و کامل ،که در واقع تمام طرح بر روی ابعاد مناسبی از سنگ در آورده میشود
2ـ جدا جدا و منفصل، یعنی قطعات جداگانه بریده میشود و سپس به صورت نر ومادگی به هم متصل میشود.
نقوش مورد استفاده در این هنر
نقوشی که در هنر مشبک سنگ استفاده میشود بیشتر شامل نقوش هندسی ونقوش اسلیمی است .در واقع نقوش زیبای هنر اسلامی مانند گره چینی از مهمترین طرحهایی است که در مشبک سنگ استفاده میشود. (البته به دلیل سختی کار غالب طرحها باید به صورت ساده شده استفاده شوند.)
در گذشته بیشتر نقوشی که در این هنر استفاده میشد ذهنی بود
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا