شمسه به نقش و نگاری که با گلابتون روی لباس میدوزند و آنچه که از فلز به شکل خورشید درست کنندو بالایقبه یا جای دیگر نصب نمایند و به معنی بت و صنم نیز گفته شده است.
شمسه دوزی به دوختی گفته میشود که طرح و نمایی از خورشید را با قمرهای اطراف آن یا نمای ترنجی را بصورت تنها یا همراه با سر ترنجها و نیم ترنجها تجسم بخشیده باشند.شمسه بصورت قرص خورشیدی یا ترنجی بشیوه مذهب یا مرصع بصورت ساده یا کاسه و نیم خودنمایی نموده و در داخل آن بصورت رنگین نویسی، نام کتاب و صاحب کتاب و گاهی نام خطاط و مذهب در آن درج میگردید .
در صفحات بدرقه قرآنی نیز، داخل شمسه دعای قبل و بعد از تلاوت قرآنی بشیوه رنگین نویسی اجرا میگردید. علت نامگذاری این هنر، همانا شکل خاص شمسه و تلالوهای اطراف ان میباشد که در اصطلاح بدان شرفه گویند. شمسه از نقوش بسیار دیرینه ایرانی است که ریشه عمیی در تاریخ نقش و طرح ایرانی دارد .
در هزارههای چهارم و سوم قبل از میلاد، این نقش را بنحوی در روی سفالها، فلزات و سایر فرآوردههای هنری میبینیم که مظهر روشنایی، برکت و وفور نعمت محسوب میگردیده است. در آن دروان نقش شمسه درست بصورت قرص خورشیدی و شرفههای اطراف آن خلاصهتر بوده است.
در دوره هخامنشی و اشکانی این نقش از رواج ک امل برخوردار گردید. در دوره ساسانی اجرای شرفه به شکل خاصی در هنرهای ایرانی مطرح گردید بدین صورت که وسعت دایره مرکزی بیشتر شده و در اطراف آن خطوط موزای یا منحنی یا نقوش مختلف دیگر بکار میرفت.
قسمت مرکزی شمسه با توجه به محتوای داخل آن به دو قسمت تقسیم میگردید:
شمسه خطی
شمسه نقشی
در نوع اول معمولا در داخل شمسه با استفاده از نخ گلابتون یا نخ ابریشم الوان نام صاحب اثر یا دوزنده یا بافنده آن را دوخته و نقوش اطراف آن را نیز با استفاده از نخ گلابتون،ده یک دوزی با دور دوزی و گاهی کنگره دوزی یا شرفه دوزی مینمودند. و در تذهیب، درون شمسه با مرکب یا رنگهای الوان یا طلا و نقره نوشته میشد و وسط سطور بیشتر بصورت مذهب و گاهی مذهب مرصع و اطراف و کنارهها با تزئینات مختلفی آرایش داده میشد و دور شمسه، شرفه اجرا میگردید.
در نوع دوم، قسمت میانی شمسهها معمولا با نقوش و طر حهای اصیل مثل انواع اسلیمیها و ختاییها و ستارگان و یا خطوط متقاطع، اشکال هندسی، گلهای اناری و شاه عباسی و ابرچینی و گل و بته وغیره تزئین مییافت. در دوره اسلامی بمثابه دوران قبلی، کلا شمسه دوزی برای تزئین البسه رسمی سران کشور و صاحب منصبان و نظامیان بکار گرفته میشد که در حد پیگیری نمود.
در اوایل دوره صفوی، شمسهها بیشتر بصورت مزدوج و یا کاسه و نیم کاسه (متحد المرکز) گردیدندکه نمونههای بازمانده از این دوره گواه این مدعاست. شمسه کتاب دیوان حافظ که تمام ابیات آن ابریشم دوزی شده و الان در کتابخانه کابل نگهداری میشود دلیل دیگری بر این امر میباشد.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
