نقاشی لاکی در حقیقت از بطن نگارگری ایران بیرون آمد و میدان عمل وسیعتر و متنوعی را در اختیار نگارگران گذاشت. بیراه نیست که با افول و انحطاط نگارگری و کتاب آرایی ایران، نقاشی لاکی رونق بیشتری یافت. در این نوع نقاشی، نقاش میتوانست زوایای دید دیگری را تجربه کند.
نقاشی لاکی با جلدسازی چرمی شروع شد و در طراحی روی چرم و کاغذ در آستر بدرقه از شبکه بندی با بریدگیهای توری مانند استفاده کردند. بعدها با استفاده از خمیر کاغذ و چسب (پاپیه ماشه) و قالبهای چوبین، سطح شی مورد نظر را برای نقاشی زمینه سازی میکردند و در پایان، سطح نقاشی شده را با پوستهای ضخیم از مخلوط روغن بَزرَک، سندروس و روغن جلا میپوشاندند و نقاشی جلوهای چون نقاشی رنگ روغن پیدا میکرد.
از این نوع نقاشی در روی قلمدانها، جلد کتابها، قاب آیینهها، رحل قرآنها، جعبهٔ جواهرات، درهای منقوش و محکوک، قابهای تخته ای، کمانهای رزمی و تزئینی، ورقهای بازی بهره میگرفتند.
نخستین قلمدان نگاری به سال 1106هـ.ق و با رقم ” یا صاحب الزمان” از محمد زمان، محفوظ در موزه ارمیتاژ سن پطرزبورگ شناخته شده است.
نقوشی که در قلمدانها به کار میرفت سه نوع بود:
1- نقوش گل و مرغ بر سطح رویی و یا دو جناح قلمدان که با یک منظره طبیعی ترکیب شده بود.
2- نقوش گل و بتهای همراه با طوماریهای پیچکی و گیاهی با شاخههای شکوفان
3- نقوش آمیخته با اسلیمیها و صحنههای تصویری با شیوه فرنگی سازی. این نوع قلمدان نگاری بیشتر از دو مورد یاد شده، رواج داشت.
نقاشی لاکی در دوره قاجار از نظر کمی و کیفی تحولی درخور یافت. در حقیقت رونق نقاشی لاکی و مینایی در این دوره معلول انحطاط کتاب آرایی بود
هرچند شیوه نقاشی لاکی با محمد زمان و در دوره صفوی شروع شد و در دوره افشاریه و زندیه با آثار هنرمندانی چون علی اشرف، محمدهادی و محمد صادق ادامه پیدا کرد اما در دوره قاجاریه بود که به شیوهای پرتجمل و فاخر تبدیل شد.
عناصر ترکیب دهندهٔ آن قاعده مند گردید و تناسباتی موزون پیدا کرد و مردان و زنان جامهٔ دوره قاجار بر تن کردند.
یکی از زیباترین آثار این دوره صندوقچهٔ جواهرآلات با رقم میرزابابا در سال 1218هـ.ق است که در آن نقش گل و مرغ بیش از پیش چشمگیر شده است.
نقش مایههای نقاشی لاکی در دوره قاجار پرمایهتر شد و در آن از بتههای گلدار مکرر، به خصوص گل سرخ، گل میخک صد پر، سنبل، شکوفههای میوه، پرندگان و پروانهها، دسته گلهای مختلط، گل زنبق، ترکیب بندیهای ساده با نقوش سپری و ترنجی به کار رفت.
نقاشی لاکی در دوره قاجار از نظر کمی و کیفی تحولی درخور یافت. در حقیقت رونق نقاشی لاکی و مینایی در این دوره معلول انحطاط کتاب آرایی بود.
در دوره فتحعلی شاه هنرمندانی چون مهرعلی، میرزابابا، سیدمیرزا و عبدالله خان، قلم موی خود را دیگر در نگارههای کتابها به کار نگرفتند بلکه به جای آن در نقاشیهای لاکی و مینایی و رنگ روغن به کار بستند .
در این دوره شهرهای تهران، اصفهان و شیراز از مراکز تولید آثار نقاشی لاکی و مینایی بود. بر موضوعات این نوع نقاشی، مضامینی چون صحنههای درباری، صحنهٔ جنگ، صحنههای اساطیری و تاریخی و شکار و داوری اخروی و منظره پردازی و اناوع و اقسام گل و مرغ افزوده شد.
یکی از زیباترین جلدهای این دوره جلدی بود که فتحعلیشاه ساخت آن را برای خمسه نظامی شاه طهماسبی سفارش داد و سید میرزا و محمدباقر آن را در سال 1245هـ.ق اجرا کردند.
از نقاشان مطرح این دوره نجفعلی و سه فرزندش محمد کاظم، جعفر و احمد و برادرش محمد اسماعیل بودند که نقاشی لاکی نیمه دوم سده سیزدهم هجری را در اختیار خود داشتند و منوچهرخان، حاکم اصفهان از آنها حمایت میکرد.
در این زمان یک خانواده دیگر نیز در اصفهان در نقاشی لاکی شهرت داشت یعنی خانواده امامییها. نصرالله امامی و رضا امامی آثار لاکی زیبایی با مضمون گل و مرغ در قاب آیینهها و قلمدانها و جعبهها پدید آوردند.
در شیراز نیز هم زمان با آنها، آقابزرگ شیرازی به نقاشی لاکی اشتغال داشت و نامی صاحب شهرت در این نوع نقاشی خصوصا در چهره پردازی از رجال مشهور به صورت لاکی داشت.
در دوره ناصری نقاشی لاکی متحول شد و نقش مایههایی چون شکوفههای فندق، گوزنها و طوطیها، صحنههایی از زندگی روستایی، دسته گلهای آزاد، پیکرههایی با جامههای آخرین مد اروپایی و مردان با ریش تراشیده، زنان با دامنهای پرچین و حجیم و ماخوذ از اروپا وارد آن گردید.
ورود فراوان تصاویر اروپایی و نشریات فرنگی راه را برای اقتباس وسیع از نقش مایههای آن گشود و تکار یکنواخت ترکیب بندیها و نقش مایهها را به وجود آورد.
در این دوره توجه به شمایل نگاری امام علی (ع) و حسنین (ع) در نقاشیهای لاکی بیان کننده رویکردی جدید در نقاشی اسلامی بود.
نقاشی لاکی با طلیعهٔ عصر جدید که از دوره مشروطیت شروع شد رو به افول گذاشت تا اینک کاملا متروک گردید.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
