بنا به شواهد تاریخی، کشف کرم ابریشم و پرورش آن برای نخستین بار در چین باستان اتفاق افتاد. اما به هرحال پس از حدود سه هزار سال پنهان کاری، دیگر جوامع از شیوه پرورش و تهیه ابریشم اطلاع یافتند. پرورش کرم ابریشم بتدریج در جوامع مختلف خصوصاً ژاپن و ایران گسترش یافت و یافته‌های حفاری مارلیک و چراغعلی تپه گویای رشد صنعت ابریشم بافی مردم روستانشین ایران در دوره ماقبل تاریخ می‌باشد.
در محدوده فعلی استان گلستان ( که در گذشته به نام گرگان بوده ) ابریشم بافی و تولید ابریشم دارای سابقه‌ای دیرینه می‌باشد. با توجه به منابع تاریخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه، گرگان یکی از مناطق مهم تولید ابریشم ایران بوده است.
لازم بذکر است که پارچه‌های بافته شده در منطقه گرگان و دشت به سبک پارچه‌های ابریشمی چینی می‌باشد.
این دستبافته‌ها در سال 1356 هجری شمسی برنده جایزه ظریف‌ترین و زیباترین دستبافته جهان گردید و جایزه یونسکو را از آن یک زن ایرانی به نام خانم صغری کبیری از اهالی روستای زاوین در استان خراسان رضوی نمود.
پارچه‌های ابریشمی با تارهای طلا و نقره در شوشتر، شیراز، فسا، اصفهان بافته می‌شدند و از جمله مراکز ابریشم بافی ایران مناطق رامیان، مینودشت و ترکمن صحرا در استان گلستان و روستای زاوین، کلات نادری، راز، جرگلان، مانه و سملقان در استان خراسان را می‌توان نام برد.
معرفی مواد و لوازم ابریشم بافی:
دار ابریشم بافی باید دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد
– دار ابریشم بافی:
دار ابریشم بافی باید سالم و عاری از هرگونه شکستگی باشد و در ضمن دار ابریشم بافی دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد و پهنای آن از 35س کمتر نباشد.
– کارگاه ابریشم بافی باید دارای نور کافی باشد:
برای ابریشم بافی حداقل پنجره‌ای به ابعاد یک پنجم کف کار گاه نصب شود. همچنین محل نصب لامپ‌ها طوری باشد که برای بافنده ابریشم ایجاد خیرگی و سایه نکند.
• مواد اولیه ابریشم بافی:
– نخ چله: نخ چله یکی از مواد مهم در ابریشم بافی می‌باشد. در زبان محلی به آن تانه، گوله نخ یا نخ گرد می‌گویند و جنس آن از ابریشم بوده و تاب این نخ 4 یا 5 لاست. ابریشم بافان استان نخ چله را از پیله‌های ابریشم که خود پرورش می‌دهند تهیه می‌کنند.
– ابریشم جفت بافت: که در زبان محلی به آن بافه می‌گویند و به عنوان پود از آن استفاده می‌کنند.
– نخهای طلایی و نقره‌ای رنگ: که جهت تزئین به عنوان پود از آن استفاده می‌کنند.
– رنگ: شامل رنگ طبیعی (روناس، پوست گردو وپوست انارو…) و رنگ شیمیایی (آبی، مشکی، قرمز، سبز )بوده و برای رنگرزی نخها از آن استفاده می‌شود.
• دستگاه ابریشم بافی:
کارگاه ابریشم بافی از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است
کارگاه ابریشم بافی که از چند قسمت تشکیل شده است و در دو نوع زمینی یا چاله‌ای و سطحی یا بدون چاله نصب می‌شود. اجزای کارگاه ابریشم بافی شامل مواردزیر است:
◊ نورد کارگاه ابریشم بافی: چوبی است استوانه‌ای شکل و به قطر 15 الی 20س و به طول 132 س که بر روی دو پایه پوبی مستقر شده است. کارکرد آن در کارگاه ابریشم بافی محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه بافنده به دور آن و ردیف کردن نخها جهت بافندگی است. نورد بوسیله یک پارچه چوبی به زمین محکم می‌شود.
◊ نورد گردان: یکی از اجزای کارگاه ابریشم بافی می‌باشد. چوبی که بوسیله آن نورد را می‌گردانند.
◊ پایه: دستگاه ابریشم بافی دارای شش پایه چوبی می‌باشد. دو پایه در جلو و پشت، برای محکم کردن تارهای بافندگی و دو پایه برای نگه داشتن نورد و دو پایه برای متصل کردن پدال به زمین است.
◊ شانه: ابزاریست چوبی با دندانه‌های چوبی یا فلزی که در ابعاد 48در 20س ساخته می‌شود. وظیفه شانه در ابریشم بافی این است که پس از عبور پود از تارها آن‌ها را محکم به هم بکوبد.
◊ قرقره: در ابریشم بافی ابزاریست که بصورت جفت در بالای گورد قرار می‌گیرد. قرقره‌ها از یک طرف بوسیله نخ به چهار چوبه دار و از طرف دیگر به گورد متصل می‌شود. وظیفه آن‌ها تنظیم کار گورد است. طول آن‌ها 22س و عرض آن‌ها 5/6س بوده و تماما از چوب ساخته شده اند.
◊ پدال: جنس پدال در کارگاه ابریشم بافی چوب است و باشکلی شبیه پدال وسایل نقلیه در پائین دستگاه بافندگی قرار دارد. با پدال کارگاه ابریشم بافی نخ از یک طرف به زمین و از طرف دیگر به گوردها متصل می‌باشد. تعداد آن‌ها دو عدد است که پای بافنده بر روی آن‌ها قرار می‌گیرد. وظیفه آن‌ها کشیدن گوردها به پائین بوده و عموما طول آن‌ها 27س و عرض آن‌ها 9س است.
• ابزارهای ابریشم بافی:
ماکو، ماسوره کوچک و بزرگ، گورد از ابزارهای مهم در ابریشم بافی می‌باشد
* ماکو: یکی از ابزارهای ابریشم بافی ماکو می‌باشد، وسایل چوبی که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و پود را از بین تارها عبور می‌دهد. اندازه بیرونی آن 28در 5 س و قسمت داخلی آن 5/13 در 14 س است.
* ماسوره کوچک: ماسوره کوچک که از لوازم ابریشم بافی می‌باشد ساخته شده از نی است و نخهای بافندگی (پود) به دور آن پیچیده شده و برای بافندگی در داخل ماکو قرار می‌گیرد. طول آن 7 س و قطر آن 5/1س است.
* ماسوره بزرگ: طول آن 10س و قطر آن 2س است و نخ چله بدور ماسوره بزرگ پیچیده می‌شود.
* گورد: یکی ابزارهای ابریشم بافی است که از ترکیب سه نی و نخهای پنبه‌ای ساخته شده است. طول آن 57و عرض آن 18س بوده و از قسمت بالا به قرقره و از پائین به پدال دستگاه ابریشم بافی متصل می‌باشد وظیفه گورد بالا و پائین بردن تارهای بافندگی جهت عبور دادن پود می‌باشد. برای آنکه نخها را داخل ماسوره بپیچند نیز از دستگاهی استفاده می‌کنند که به آن چرخ گویند.
مراحل کار ابریشم بافی:
1- تهیه ابریشم خام
رایجترین رنگ‌های مورد استفاده در ابریشم بافی رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و مشکی می‌باشد
قبل از شروع به کار ابریشم بافی نخست باید ابریشم تهیه نمود. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولا در این منطقه پیله‌ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می‌کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می‌دهند، البته روشهای صنعتی و پیشرفته نیز بکار می‌رود.
سپس پیله‌های ابریشمی راکه در این مرحله پیک نامیده می‌شود، داخل دیگ‌های آب جوش چدنی ” پاتیل ” بنام محلی قازان می‌ریزند برای این امر حداقل به دو نفر نیاز است. یک نفر در کنار دیگ نشسته و پیله‌ها را به هم می‌زند این عمل باعث می‌گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای 3 تاب با قطر حدود 2 سانتی متر عبور می‌دهند.
سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می‌چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می‌شود، کلاف می‌کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می‌شود، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می‌شود.
رایجترین رنگ‌های مورد استفاده در ابریشم بافی رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و مشکی می‌باشد که در گذشته از رنگ‌های طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و … استفاده می‌شده که دارای ثبات بالایی بوده ولی امروزه از رنگ‌های شیمیایی با دوام کم، استفاده می‌نمایند.
2- ابریشم بافی
در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می‌آید
برای چله کشی در بافت پارچه‌های ابریشمی از روش چله دوانی استفاده می‌شود به این طریق که به تعداد مورد نیاز پایه‌های چوبی در زمین نصب می‌کنند فاصله بین هر دو میله 20 سانتیمتر در 5/1 متر است نخهای ابریشمی رنگین را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می‌کنند (این عمل را آنقدر ادامه می‌دهند تا تعداد تارهای آن‌ها به 80 تار برسد در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می‌آید و برای بافت از 10 چله استفاده می‌کنند در پایان کار تارها را به صورت یک کلاف بزرگ جمع آوری کرده و به روی دستگاه ابریشم بافی سوار می‌نمایند. ) سپس تارهای ابریشم گلوله شده را بین نخهای پنبه‌ای که به دورنی متصل است عبور می‌دهند.
پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع نموده وموجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم می‌سازد. آنگاه شانه را محکم برروی پودها می‌کوبد. به همین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می‌شود.
لازم بذکر است در بافته‌های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته‌های ترکمنی بیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه دار استفاده می‌نمایند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از چهارخانه و حاشیه دار بهره می‌گیرند.
موارد مصرفی ابریشم بافی:
از ابریشم بافی برای تزیین لباس استفاده می‌شود
از موارد مصرفی ابریشم بافی می‌توان به لبهٔ یقه، سرآستین و پیش‌سینهٔ لباس‌های محلی فاخر اشاره کرد. مواد اولیهٔ آن الیاف ابریشم خالص رنگرزی شده است، رنگ‌ها گیاهی یا معدنی بوده که ابریشم جلای خاصی به رنگ‌ها و نقوش پس از بافت می‌دهد.
مناطق تولید ابریشم بافی:
امروزه در نقاط مختلف این استان بویژه در رامیان و مینودشت و بخشی از مناطق ترکمن نشین همچون روستاهای نزدیی کلاله، بافت پارچه و سایر محصولات ابریشمی صورت می‌پذیرد. بایندر، پیش کمر، قازان قیه، شارلق، دالی بوقاج و در ناحیه جرگلان و اکثریت روستاهای آن از باقلق تا حصارچه ابریشم بافی رواج دارد.
علاوه بر مناطق مذکور در روستاهایی همچون النگ، شاهکوه (چهارباغ ) و سرکلاته (کردکوی) این فعالیت به شکل محدودتری انجام می‌شود.
روش نگهداری از محصولات ابریشم بافی:
اغلب زنان و دختران مناطق رامیان و مینودشت به امر ابریشم بافی مشغولند
منسوجات ابریشم بافی مانند: نگهداری الیاف ابریشمی، حفاظت از رطوبت مداوم، آتش، اشعهٔ مستقیم خورشید، سفیدکننده‌های شیمیایی و اشیای نوک‌تیز و برنده است.
هنرمندان شاخص ابریشم بافی:
اغلب زنان و دختران مناطق مذکور به امر ابریشم بافی مشغولند، اما در این بین می‌توان از فاطمه رنگرز، نصیبه منصوری رضی، قربانگل بایرام زاده، مریم قلی زاده نام برد.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
