خراطی سنگ به تراشیدن دورانی یک قطعه سنگ بوسیله چرخ خراطی، برای ساخت اشیایی با حجم متقارن و مدور را خراطی میگویند.
در گذشته اشیایی مثل دیگ، دیگچه، هاون، قندان، قدح ،گلدان ،پایههای میز و…از طریق هنر خراطی سنگ تولید میشده اند.
سنگتراشی و قلمزنی روی سنگ، یکی از صنایع و فنون کهن ایرانی است. صنعتگران سنگتراش از گذشتههای دور با بهرهگیری از بعضی ابزار و اشیا و اسبابخانه و وسایل آیینی و زینتی را میساختند و استادان قلمزن بر روی آنها نقش میانداختند.
«سرپانتین» از جمله سنگهایی است که از آن به دلیل ضربه پذیر بودن و جنس نرم هم در ساخت اجسام تزیینی و هم ظروف استفاده میشود و چون در برابر آتش مقاوم است، به دلیل پخت ملایم، غذا را لذیذتر میکند. سرپانتین واژهای لاتینی و به معنای «ماری شکل» است؛ چون روی سطح خارجی این سنگ، لکههایی شبیه پوست مار به چشم میخورد به این نام نامیده شده است. سرپانتین هنوز هم سنگ اولیه ساخت دیگهای سنگی مشهد است.
تاریخچه
از گذشتههای دور هنر ساخت اشیا و ظروف مدور سنگی به روش خراطی در ایران رواج داشته است. البته باید گفت که در سالیان دور برای ساخت این اشیا از ابزاری چون کلنگ، تیشه، قلم و چکش استفاده میشد ولی با ساخت دستگاه خراطی سنگ، که دستگاه سادهای بود و کمانهای آ ن را به حرکت در میآ ورد، ساخت و پرداخت این اشیا آسانتر شد.
کم کم جای این دستگاه را دستگاههای پیشرفته ماشینی گرفت .در استان قزوین نیز از دیر باز هنرمندانی در این رشته فعالیت میکرده اند. شاید زمان کوتاهی این هنر در شهر قزوین از رونق افتاد ولی با حمایت بعضی از ارگانهای متولی این هنر دوباره در این استان احیا شده است و آثار زیبای این هنر را در شهر قزوین میتوان مشاهده کرد .آثاری چون گلدان، قندان ،پایه ستون ،نردههای سنگی و…
مواد اولیه
در هنر خراطی سنگ، از سنگهای متنوعی میتوان استفاده کرد .سنگهایی مثل سنگ هرسین، مرمر سفید ،مرمر سبز، تراورتن، سنگ چینی و…
ابزار و تجهیزات
ابزار مورد استفاده برای ساخت محصولاتی به روش خراطی سنگ از این قرار است ؛دستگاه برش، دستگاه تراش، متههای مختلف ( که در ساخت ظروفی مثل قندان ویا گلدان استفاده میشود )، کاغذ سمباده و یا سنگ سمباده به همراه آب .
مراحل تولید
برای تولید و آماده سازی یک محصول به روش خراطی ابتدا با دستگاه برش، سنگ را برش میدهند. اندازه سنگ برش خورده باید تا حدودی به اندازه محصول نهایی نزدیک باشد. برش اولیه سنگ بیشتر به صورت مکعب مربع یا مستطیل و یا چند ضلعی است .
در مرحله بعد یک سنگ به عنوان نگهدارنده به سنگ اصلی چسبانده میشود. این سنگ ارتفاع کمتری دارد ولی مقطع آن به اندازه مقطع سنگ اصلی است .این کار توسط چسب سنگ انجام میگیرد .در این حالت سنگ مورد نظر راحتتر بر روی دستگاه تراش نصب میشود.بعد با استفاده از دستگاه تراش که متههای مختلفی بر سر آن نصب میشود و در اصل هنر هنرمند خراط، سطح بیرونی و داخلی سنگ را به فرم دلخواه تراش میدهند.
( البته در گذشته از دستگاههای سنگتراشی قدیمی که کمانهای آن را به حرکت درآورده و زه آن به دور یک محور چوبی ( که با قیر به سنگ متصل شده ) قرار داشت ،استفاده میشد روش کار دستگاه به صنعتگر امکان میداد تا با عقب و جلو بردن کمانه، رویهٔ بیرونی سنگ را پرداخت کند
در مرحله آخر با استفاده از سنگ سمباده و کاغذ سمباده سطح بیرونی و داخی کار را صیقلی میکنند. در حین انجام این کار با اسفنجی سطح بیرونی ویا داخلی حجم سنگی خیس نگه داشته میشود.پس از آماده شدن کار با استفاده از دستگاه برش، سنگ نگهدارنده را از حجم اصلی جدا میکنند. اکنون محصول مورد نظرآماده است .
از هنر خراطی برای ساخت دیزیهای بدون دسته، کاسه، گلدان، قندان، قاب عکس ،سرویسهای رومیزی اداری، میلههای طارمی نرده و …استفاده میشود
*راسته سنگتراشها
از جمله صنایع دستی و سوغات شهر مشهد، قدمت آن به 14 قرن میرسد همین دیگهای سنگی است که از سنگ «سرپانتین» ساخته میشود.
در قدیم، سنگها را با کلنگ و دیگر وسایل از کوهسنگی واقع در جنوب شرق مشهد تهیه و با گاری به شهر حمل میکردند و سنگتراشان از آن با چکش و تیشه و دستگاههای ساده دیگ هرکاره میساختند. بعدها با چرخ چاه از دهنه کوه، تا سی چهل متر پایینتر را حفر و سنگها را استخراج میکردند و به کارگاههای تراش سنگ که بیشتر در بست بالا مستقر بودند انتقال میدادند و سنگتراشها در راسته خودشان که جای ویژهای در بازار مشهد بود، با قلم بند و غیره دیگها را میساختند.
دیگهای سنگی عمدتا دو نوع هستند یا دیزی سنگی که استوانهای شکل است و معمولا یک نفره یا نهایتا دو نفره است یا هر کاره که در واقع قابلمههایی سنگی هستند و میتوان از آنها برای تهیه غذای حتی 12 نفر هم استفاده کرد.
در متون جغرافیای تاریخی خراسان، از حرفه سنگتراشی نوقان و حمل آن به دیگر شهرها نیز یاد شده است.
امروزه گرچه معادن سنگ هرکاره، در مناطقی چون زنجان، سیستان، خوی، کرمان، ماکو، سبزوار، تربت حیدریه و بیرجند نیز وجود دارد ؛ اما گویا استخراج عمده و انبوه آن از معادن اطراف مشهد است که به جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، آلمان و ایتالیا هم صادر میشود.
*سنگتراشی امروزی
صنعتگران امروزه دیگر آنقدرها از روش سنتی، برای تهیه ظروف و وسایل سنگی استفاده نمیکنند؛ بلکه بیشتر تکنولوژی را برای سرعت در کار و ازدیاد تولید به خدمت میگیرند.
استخراج سنگ هرکاره از معدن با کمک دینامیت انجام میگیرد و قطعات بزرگ سنگ، به کمک پتک در اندازههای مورد لزوم قواره شده و به کارگاهها انتقال مییابد. در گذشته به کمک تیشه و سوهان، ناهمواریها پرداخت میشد و از اسکنه برای خالی کردن درون سنگ بهره میگرفتند و با پرگار قطر دلخواه دهانه ظرف مورد نظر بر روی سنگ اولیه ترسیم و با سوهان بدنه ظرف صاف و صیقلی میشد و با قلم فولادی که اندازههای متفاوتی دارد، نقشها و کتیبههای مورد نظر را بر بدنه ظرف حکاکی میکردند.
اما حالا، دستگاه سنگتراش با نیروی برق کار میکند و مانند دستگاه خراطی قادر است درون سنگها را به سرعت خالی کند و رویه ظرفهای سنگی را صیقل دهد.
*دیزی سنگی
کارگاههای تولید آثار سنگی، عمدتا در بخش مرکزی شهر مشهد و نیز نقاط ییلاقی اطراف آن فعالیت دارند و تولیدات آنها در مجاورت این کارگاهها و نمایشگاهها و فروشگاهها و نقاط پررفت و آمد به زائران و مسافران عرضه میشود.
زائران امام رضا (ع) خریداران اصلی صنایع سنگی، هستند، اما گذشته از مشتریان داخلی، اعراب حاشیه خلیج فارس نیز در شمار مشتریان مشتاق ظروف و اشیای تزئینی سنگی شهر مشهد قرار دارند.
منابع: گالری لیلیت – بیتوته – ویکی پدیا
