گلیم به نوعى فرش دستبافت میگویند که با بافتى ساده که با پشم و پنبه و در مواردى با پشم و موى بز به وجود میآید. نخهاى تاروپود یک در میان از زیر و روى یکدیگر مىگذرند. مانند بافت سادهٔ یک سبد. گلیم بهعنوان یک صنعت دستى زنانه در مناطق عشایرى و روستایى ایران رواج دارد.
گلیمها به خاطر نقش و نگارهای بخصوصشان یک اثر هنری محسوب میشوند.
تاریخچه گلیم :
گلیم از کهنترین زیراندازهای بشر و شاید اولین زیرانداز برای انسانهای بدوی میباشد چون سابقه بافندگی ادوار ماقبل تاریخ تا حدود شش هزار سال قبل از میلاد را نشان میدهد که حاکی از ریسندگی و تبدیل الیاف پشم به نخ است .
در ایران نخستین نشانههای وجود پارچه مربوط به چهارهزارسال قبل از میلاد میباشد از حفریات انجام شده در شوش بدست آمده است.سابقه گلیم نیز به همین دوران مربوط میشود چون حدود شش تا هشت هزار سال قبل از میلاد دامپروری در مصر ،آسیای میانه ،هند،چین واروپا رواج مییابد و پوست گوسفند به عنوان بالاپوش و زیر انداز زیلو مورد استفاده قرار میگرفته است از این دوران چیزی نمی گذرد که انسان پویا و سازنده ریسیدن و بافتن پشم را آغاز میکند.
گلیم ابتدا به عنوان نوعی زیراندازو در عین حال بالاپوش بکار میرفته است و با توجه به دارهای گلیم بافی رایج در در میان عشایر و مقایسه آن با دستگاههای بافندگی که هنوز هم در مناطق روستایی مورد استفاده قرار میگیرد به علت پیشرفتهتر بودن دستگاههای ساده بافندگی نسبت به گذشته میتوان استنباط نمود که شروع گلیم بافی قبل از پیدایش پارچه بافی بوده است و حدس زده میشود که هر دو صنعت از مسند بافی که از طیف طبیعی بوده وپیدایش زودتری داشته مایه گرفته است.
گلیم در آغاز به عنوان وسیلهای برای محافظت بدن از سرما بکار گرفته میشده است .و هنوز هم در میان عدهای از قبائل ساکن در افخانستان ،افراد قبیله نوعی گلیم صد در صد پشمی روی دوش میاندازند و در موقع استراحت یا خواب نیز از همان گلیم به عنوان بالاپوش استفاده میشود. با تکامل و رواج تدریجی بافندگی وبافت پارچههای گوناگون گلیم مقام خود را بدست آورد .
گلیمهای ابتدایی ساده بدون نقش وبا رنگ خود پشم تهیه میشد ولی به مرور زمان قریحه متنوع انسانها با دیدن رنگهای مختلف پشمها باعث به وجود آمدن تنوع شکلها در گلیم شد و این خود زمینهای برای رنگرزی ونقش آفرینی آشکارانه در گلیم قرار گرفت البته هنوز هم در ایلات منطقه قشقایی گلیمهایی با رنگ طبیعی ناشی از رنگ پشم و نشاًت گرفته از طبیعت و فطرت بافنده بافته میشود.
کهنترین قطعه گلیم جهان بقایای گلیمی است که در جزیره آناتولی بدست آمده است و متعلق به شش هزار سال قبل از میلاد میباشد و قدیمیترین گلیم ایرانی است که آن متعلق به سه هزار سال پیش از میلاد و در منطقه غرب ایران میباشد.گلیم دارای بافت ساده و از نخهای تار وپودی که یک در میان از زیر و روی یکدیگر گذشته تشکیل یافته گویا ایرانیان این بافت را از مردم چین فرا گرفته اند و به سلیقه و میل خود تغییراتی را در آن داده اند.
آشنایی با ابزار و وسایل گلیم بافی :
دار:
مهمترین وسیله و ابزار کار گلیم بافان دار است .دار یا همان چهارچوبی که گلیم روی آن بافته میشود دو نوع است.
1-دار عمودی یا ایستاده
2- دار افقی یا خوابیده
از دار افقی خوابیده بیشتر در مناطق عشایری کشورمان استفاده میشود ،عشایر به دلیل کوچ نشین بودن و حرکت مداومی که دارند دارهای افقی که به راحتی قابل حمل است استفاده مینمایند .ولی بافندگان روستایی و شهری یعنی آنان که یکجا نشین بوده و دارای زندگی ثابت و غیر متحرک هستند معمولاً از دارهای عمودی استفاده میکنند.با این حال در بسیاری از مناطق روستایی کشور دارهای افقی رایج میباشد.در برخی از مناطق عشایری از جمله آذربایجان شرقی از دار عمودی بهره میگیرند.
دفتین یا دفه :
آشنایی با هنر گلیم بافی , وسایل کار گلیم بافی , دفه
برای استتحکام بخشیدن به درگیری الیاف تار و پود گلیم معمولاً از وسیلهای به نام دفتین استفاده به عمل میآید و بافنده پس از گذراندن هر پود افقی از لابه لای تارهای عمودی با کمک آن ضرباتی بر قسمت بافته شده میاورد تا درگیری تار و پود و عمل بافت صورت گیرد.جنس دفتینهای مصرفی معمولاً آهن است و از تعداد هفت تا ده تیغه آهنی نازک به عرض دو و طول بیست سانتیمتر تشکیل میشود در برخی مناطق کشورمان بویژه در روستاههای استان کرمانشاه برای ایجاد درگیری تار و پود و نقشهای کوچک و نیز نقوش حاشیه گلیم از ابزاری چوبی یا فلزی به نام سوک استفاده میشود که شکل ساختمانی و اندازه آن متفاوت است.
قیچی:
قیچی گلیم بافی از نظر ساختمان و طرز کار شبیه قیچی قالی بافی است و از دو تیغه تشکیل شده است که به وسیله پرچ با پیچ به هم متصل میگردند و حول منطقهای باز و بسته میشوند.
اگه علاقمند به بافت گلیم هستین تاپیک بافت گلیم ساده در منزل رو دنبال کنید
مراحل بافت گلیم:
نخستین مرحله بافت گلیم چله کشی است. برای این منظور بعد از انتخاب دار ابتدا دو رشته طناب با فواصل دلخواه به موازات زیر دار دستگاه گلیم بافی بسته میشود که در اصطلاح چله کشی با عنوان زه دار مورد استفاده قرار میگیرد سپس سر نخ پنبهای که دارای ظرافت یا ضخامت مورد نظر بوده .و قبلاً به صورت گلوله در امده به منتها اله سمت راست یا چپ زیر دار گره زده میشود آنگاه گلوله نخ را از پشت اولن زه دار و از جلوی دومین زه دار عبور داده و از روی سر دار به پشت میبرند و از زیر دار خارج میکنند
بعد از چله کشی نوبت به بستن کجویر شده کجویر گاهی با عنوان کجوچو و کوجی نیز از ان یاد میشود قطعه چوبی استوانهای شکل به قطر تقریباً چهار سانتی متر و طولی معادل عرض اسمی دار گلیم بافی است
عمل زنجیر بافی در قبل از بافت گلیم صورت میگیرد و به بافنده امکان میدهد تا عمل بافت با سرعت بیشتری انجام گیرد.
بعد از پایان چله کشی لازم است ترتیبی انجام گردد که چلههای دوانده شدهدر جای خود ثابت بمانند زیرا در حین بافت به دلیل انکه برای ایجاد تراکم در بافت و بیشتر فشرده شدن پودها بر قسمت بافته شده ضربه وارد میشود و معمولاً بر اساس طرح ضربات دفتین فقط بر چند چله وارد میآید و موجب اشکالاتی خواهد شد ولی پیشگیری از بروز این اشکال مقداری نخ پنبهای هم نمره با نخ چله را به گونهای که سطح تمام قسمت زیر دار بپوشاندرا زیر دار مینامند
در سالهای اخیر روشهای دیگری معمول شده که روی چلهها مقداری چسب مالیده میشود تا چلهها نتوانند حرکت کنند و در این رابطه روش دیگری قابل اعمال است.
انواع گلیم :
گلیم به سه شیوه بافته میشود:
گلیم ساده باف : در این نوع گلیم، پودها یکی در میان از لابه لای تار ( چله) عبور میکند. این گلیم یک روست و برای بافت آن معمولا” از نقشه از قبل آماده شده استفاده نمیشود. نقوش گلیم ساده باف، عموما” هندسی است و به ندرت نقوش منحنی در این نوع گلیم دیده میشود. گاهی روی گلیم هائی با زمینه ساده با استفاده از الیاف رنگی پشم، نقوشی ایجاد میشود که غالبا” هندسی است.
گلیم برجسته : این نوع گلیم دارای زمینهای ساده میباشد ولی طرح اصلی مانند قالی پرزدار است. بدینصورت که از روی نقشه قالی، بر روی چله گلیم گره زده میشود و در پایان پرز اضافی چیده میشود.
ورنی : ورنی، گلیمی است بدون پرز و یک رو، که عموما” بدون نقشه و به صورت ذهنی توسط دختران و زنان عشایر مناطق مغان، ارسباران و مشکین شهر بافته میشود. این نوع گلیم در کردستان و کرمان با طرح و نقش دیگری بافته میشود که در کرمان آن را “شیریکی پیچ” مینامند. بهترین ورنیهای ایران توسط ایل شاهسون یا ایلسون تولید میشود که سابقه طولانی در این زمینه دارن، به گونهای که همواره واژه ورنی با نام شاهسون قرین بوده است.
آشنایی با هنر گلیم بافی , وسایل کار گلیم بافی
به طور کلی از لحاظ بافت گلیمهای ایرانی به دو شیوه بافته میشود :
1- شیوه پود گذاری : در این شیوه تنها از نخ تار ( چله) و نخ پود برای بافت گلیم استفاده میشود پودهای رنگارنگ را از زیر و روی رشتههای تار عبور میدهند، با تغییر رنگهای پود است که نقشها پدیدار میشود و هر دو روی گلیم صاف، هموار و همرنگ میشود.
2- شیوه پود پیچی : در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازک نیز در بافت استفاده میشود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخهای تار و پود قطعی میشود. این شیوه بافت که بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تکامل گلیم بافی به قالیبافی میباشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریکی پیچ در استان کرمان بدین شیوه است.
این نوع گلیمها را که به شیوه پود پیچی بافته میشوند سوماک نام نهاده اند. گاهی روی گلیمها راسوزن دوزی میکنند، این گلیمها به گلیم سوزنی شهرت دارند
